Dichtwerk: EEN COMPUTERGEDICHT

Hoe gaat het in zijn werk, het maken van een computergedicht?

Een voorbeeld. Ik maak een kunstig programma met allerlei poëtische regels en aanbevelingen.

Ik voed de computer met de taal van mythen, Shakespeare, Dante, Vestdijk, Lucebert en noem maar op. In ieder geval is ook Brouwers' Betekenis-woordenboek ingevoerd, een associatief woordenboek.

Ik geef de opdracht: maak een gedicht over een Midzomernachtsmonster.

Als je bij het zoeken van een titel op de site van bibliotheken dat woord invult, krijg je een woordboom met allerlei vertakkingen. Dit wordt ook woordenwolk genoemd. Elk woord daarin is weer aan te klikken en levert een nieuwe wolk op. Klik het woord 'nacht' aan en je krijgt: aflopen, slapen, namen van dagen, maar ook brand, macht en Winschoten. 'brand' leidt tot overlijden, politie, raken , cel, huis, jongen etc.

Zoals mensen met elkaar verbonden zijn en ieder van ons maar een enkel aantal stappen verwijderd is van een beroemdheid, zo is het woord 'Midzomernachtsmonster' verbonden met vleugel en engel.

Midzomernachtsmonster

Het geruis van vleugels van een donkere engel

in jouw droom deze zomer, het lispelen

van een steen in de formatie, de plons van een veer

op het water en het schrille gefluit

van een zoogdier diep onder de grond.

Het programma in de computer is ook gevoed met grammaticaregels, logische regels, kennis van de wereld. Als het programma 'vleugel' heeft gekozen, volgt 'geruis'. Het woord 'vleugel' krijgt een meervoudsvorm om begrijpelijke redenen. Bij 'vleugel' past 'engel' en het bijvoeglijk naamwoord 'donkere' volgt uit de associatie met 'nacht'.

Maar het programma had toch ook 'vlinder' kunnen kiezen? Ja, dat was een optie, maar de keuze werd verworpen in verband met de titel. 'vlinder' is licht en past dus niet.

'droom' en 'zomer' is Shakespeariaans.

Het programma heeft een voorkeursregel die zegt dat het aanspreken van een persoon een modern poëtisch effect heeft, anders dan de geijkte eerste persoon enkelvoud. 'lispelen' ligt in de woordwolk van 'geruis' en roept 'water' op.

Er is een regel die aangeeft dat tegenstellingen, antithesen, een poëtisch effect hebben, zodat het programma na 'steen' zoekt naar iets lichts en dan 'veer' vindt, omdat dat woord verbonden is met 'vleugel'. We hadden al 'water' en kennis van de wereld leidt dan tot 'plons'; verrassend omdat iets lichts niet plonst. Paradox: een geliefde stijlfiguur.

De connotatie 'eng' of 'angstig', in combinatie met woorden die geluid beschrijven leidt tot 'het schrille gefluit'. De antithese-regel geeft 'zoogdier' (in tegenstelling tot 'engel'. Gefluit van een zoogdier doet denken aan marmotten. Let wel: de machine denkt niet, maar volgt ingewikkelde regels. Dat lijkt op denken. Misschien is het wel een illusie dat wij denken dat ons denken vrijer is.

De branding die als een kat over het strand loopt

waarboven een schaterende maan mooi weer speelt.

Het humeurig tokken van een boshaan

het onverwachte ploffen van de wijde medusa

de plotselinge schreeuw van het spierwitte zand.

'branding' en 'strand' zijn een gevolg van een ander stuk van Shakespeare, The Tempest, een komedie van wraak en vergeving. De verrassende vergelijking 'branding'-'kat' lijkt afkomstig van of is verbonden met Dylan Thomas' Under Milkwood. Woordwolk: zee, toneel.

Er is een regel die zo mogelijk zoekt naar synesthesieën: hier zijn twee combinaties gevonden: 'schaterende maan' en 'schreeuw van het spierwitte zand'.

Het felle licht van de maan, de suggestie van uitlachen past bij de enge sfeer, maar er is ook een toets van afstand nemen en spot. De humeurigheid van de boshaan is gekozen op grond van antithese en de regel dat in een gedicht concrete details gewenst zijn. Het landschap van The Tempest is eiland, strand, nachtelijk bos. In de zee is een eng beest de kwal en de keuze van het programma voor 'medusa' is bepaald door het betekeniselement 'verschrikking'.

'onverwachte' en 'plotselinge' passen bij elkaar. Er is een regel die aanstuurt op herhaling, maar een andere regel 'zegt': niet te veel, dan wordt het flauw.

Het zand is spierwit, wat past bij het licht van de maan en bij de spookachtige sfeer. Een klankregel adviseert assonantie; niet te vaak toepassen. Hier: 'schaterende maan' en 'tokken van een boshaan'. De ouderwetse regel van eindrijm wordt genegeerd; die leidt te vaak tot voorspelbare oplossingen.

Een belangrijke compositieregel 'zegt': kom niet meteen met de kern, maar geef inleidende sfeerbeelden.

Het programma zoekt steeds naar passende en toch verrassende woorden en zinnen bij wat al gekozen is. Dat is nog niet definitief: nieuwe keuzes kunnen leiden tot veranderen of omgooien.

Over het water komt een gruwelijk wezen

komt thuis, grijpt de nimfen met klauwen

van zeewier, druipend het gele slijm

en trekt uit hun haren de draad

van Ariadne, dwingt ze in zijn labyrinth.

We hebben zee. Daaruit komt het 'gruwelijk wezen'. We hebben bos. Daarheen zal het wezen gaan. In het bos, aan het strand zijn de bij Shakespeare passende 'nimfen'. Shakespeare is zelf een levende computer die in zijn geheugen de wereldliteratuur, of een belangrijk deel daarvan, heeft opgeslagen. De Griekse mythologie maakt daar zeker deel van uit. Die zit in mijn programma's ook.

Het enge wordt gekonkretiseerd middels 'grijpen', 'klauwen', 'druipend', 'slijm'. De regel die vraagt om beperking is hier genegeerd.

Via de nimfen, het zeewier en de vormovereenkomst komt het programma op haren en vervolgens op draad en dus Ariadne en het labyrinth. Op de achtergrond is er dan een ander mythisch monster, dat niet wordt genoemd, de Minotaurus. (De regel luidt: laat dingen ongenoemd; zorg voor open plekken. Erg open is de plek overigens niet.)

Vergalloppeert het programma zich hier? Er komt een monster uit het water, grijpt de nimfen en trekt uit hun haren de draad van Ariadne. Hij trekt de draad uit. Die draad zorgde voor een veilige terugweg uit het labyrinth, maar nu dwingt het monster de nimfen in zijn labyrinth. Hoe komt de draad in hun haren en wat voor functie had die draad daar? Of 'bedoelt' het programma dat met het trekken van de draad uit hun haren hen de mogelijkheid is ontnomen ooit uit het labyrinth te ontsnappen?